“Миний бага нас тэр чигтээ үлгэр дунд өнгөрсөн. Би өөрийгөө үлгэрийн нэгэн баатар гэж итгэж явсан.”
Намайг Нандинсувд гэдэг. Би 12 дугаар ангийн сурагч. Зуны амралтаараа ээжийнхээ нутаг болох Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын уугуул тувачуудын нутагт очиж ардын аман зохиол, угсаатны өвөрмөц онцлог, ахуй амьдарлын талаар судалгаа хийхээр ганцаараа тав хоногийн хугацаатай үүргэвчтэй аялалд гарсан юм. Энэ аяллаараа би Тува үндэстний амьдралын хэв маяг, соёл, зан заншлыг өөрийн нүдээр харж, мэдэрсэн. Алтайн өндөр уулсын Алтай Таван Богд, Цэнгэл Хайрхан нуруудын нутгийн эздийн нэг сэтгүүлч Ч. Ганзориг ахтай ярилцахыг зорьсон юм.
***
-Та өөрийнхөө талаар танилцуулахгүй юу?
-Намайг Чимэддоржийн Ганзориг гэдэг. Би Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд төрсөн хүн. Сумын сургуулиа төгсөөд Монгол Улсын Их Сургуулийн Сэтгүүлзүйн тэнхимд элсэн суралцсан. 2011 оноос эхлэн 13 жилийн турш МҮОНРТ-ийн “Монголын мэдээ” сувагт Тува хэлний нэвтрүүлэгчээр ажиллаж байна. Мөн “Цагийн хүрд” мэдээ, мэдээллийн хөтөлбөрт сурвалжлагч, редактороор ажиллаж байлаа. 2024 оноос эхлэн Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнд сэтгүүлчээр ажиллаж байгаа.
Их сургуулийн сэтгүүлзүйн ангид элсэн ороход миний эгч Т.Оюунчимэг надад их нөлөөлсөн. Чи аймгийн хэмжээнд хоёрдугаар байр эзлээд их сургуулийн сэтгүүлзүйн ангийг сонгох эрхтэй гэж ятгасан юм. Би тухайн үед юмны учрыг мэддэггүй байжээ. Өөр сургуулийн утга зохиолын анги авах гэж байлаа. Би багаасаа нутаг усаа магтах дуртай хүүхэд байлаа. Ховд цагаан гол Харганат голын, Хурган, Хотон нуур, Цагаан усны рашаан буюу Тувачуудын хэллэгээр "Эм суг"-ыг магтаж явдаг хүүхэд байлаа. Ахмад настай хүмүүсийн үлгэр домог шиг ярианаас энэ тухай мэдээллийг сонсож авсан болов уу даа. Цагаан усын рашааныг манай нагац талын лам багш нар нээсэн юм. Төвдөд суралцаж байсан улс. Бурханы шашины номонд гаргууд хүмүүс байж ээ.
-Нутагтаа өсөж, торнисон хүнд багын дурсамж арвин байх?
-Хүний амьдралд хамгийн мартагдашгүй дурсамж үлдээдэг нас бол бага, балчир нас юм. Бидний бага байхад интернэт гэдэг зүйл байдаггүй байлаа шүү дээ. Үеийнхээ хэдэн найзуудтайгаа дээс, баавгайн чих, хөл бөмбөг, хоккей, шатар, даам, үндэсний тоглоом болох хорол тоглоом тоглож өссөн дөө. Өвөлдөө Ховд голын мөсөн дээр гулгаж тоглодог байсан бол зундаа аав, ээж хүүхдүүдээ цагаан идээнд гаргана гээд Харганат голын эх, Хотон, Хурган нуурт зусдаг байлаа. Өвөө, эмээ хоёр “Шоокар арга” Ховд голын эхэн хэсгээр зусдаг байсан. Энэ газрыг манайхан нийтээр “Сыралыг” гэж нэрлэдэг. Эгц өндөр ургадаг модтой учир нутгийнхан ингэж нэрлэжээ. Энэ хэсэгт жижиг нуурууд ихтэй, мөн өндөр уулстай. Саахалт айлууд гүү барина, мөн сүү, цагаан идээ элбэг дэлбэг нутаг учраас бид багаасаа цагаан идээ их идэж өссөн дөө.
Намайг багад нуурын “Көлдүн көк буга” буюу нуурын хөх бух байдаг гэж настай хүмүүс ярьдаг байлаа. Көк буга хүний үгэнд ордоггүй, гол усанд тоглож байгаа хүүхдүүдийг аваад явдаг, харин томчуудын үгэнд сайн ордог, ажилсаг хүүхдүүдэд ээлтэй, тэдэнд гар хүрдэггүй гэж ярьдаг байв. Нэг халуун өдөр ээжийн даалгавраар би нагац ахтайгаа нуурын эрэгт очлоо. Ээжийн даалгавар гэдэг нь хэдэн тугалаа үнээтэй нийлүүлэхгүй, харж хариулж байх үүрэг. Тэрүүгээр алхаж явтал гэнэт нуурнаас хөх бух гарч ирэх нь тэр. Нүднээс нь улаан туяа цацруулж, үс ноосноосоо уур савсуулж байгаа мэт харагдана. Нагац руугаа хартал “Гүйгээрэй! Нуурын бух гарч ирлээ!” гэж орилж байна. Би хамаг чадлаараа гүйсэн ч ерөөсөө газар авч чадахгүй байлаа. Хүн зүүдэндээ чөтгөр шулмаас зугтаж гүйхэд хурдан гүйж чаддаггүй, заримдаа баригдчихдаг шүү дээ. Бодит амьдрал дээр түүнээс ч дор байлаа. Энгийн үед хурга, ишигтэй уралдаж гүйдэг хурдан хоёр хөл минь миний санаснаар урагшилж өгөлгүй намайг зовоож байлаа. Гэртээ яаж орж ирснээ ч сандаггүй юм. Тэр цагаас хойш нуурын усанд нэг хэсэгтээ ойртоогүй ээ. Нэг удаа нагац намайг айлгаж чадсанаа хүмүүст ярьж байхыг сонсоод тийм бух байдаггүй юм байна гэдгийг ойлгож, айдас минь дарагдсан даа. Гэхдээ нуурын Хөх бухын домог шиг яриа одоо хүртэл манай нутагт хүчтэй яригддаг. (инээв)Харгант голын бэлчир. Нагацын намаржаанд. 2022 оны намар.
Харгант голын бэлчир. Нагацын намаржаанд. 2022 оны намар.
***
Ховд голын эх үгээр хэлэмгүй үзэсгэлэнтэй нутаг. Жимс, ногоо элбэг ургадаг. Миний бага насны хамгийн дуртай жимс бол тошлой жимс юм. Алтайн өндөр уул, хад, асга ихтэй. Тошлой жимс өндөрлөг хад, асгатай газар ургадаг. Наймдугаар сарын сүүл, есдүгээр сарын эхээр энэ жимс боловсордог. Эмээ манай айлын хамгийн зүггүй, адтай “чөтгөр” гэгдэх үеэл бид хоёрт тэр жимс хаана элбэг ургадаг талаар мэдээлэл өгдөггүй байсан. Харин эмэгтэй хүүхдүүдэд хэлж өгдөг байсныг бид хоёр хожим мэдсэн. Учир нь, “манай айлын урт үстэй охидууд” тошлой жимсний газрыг мэдсэн ч очих зориггүй байдаг. Харин бид хоёр уул, хадны мангаа шиг хэсдэг учир тэр жимсийг элбэг газарт очих хүсэл их төрнө. Мэдвэл заавал оччих байсан. Тиймээс нууцалдаг байжээ. Манай нутагт үхрийн нүд, улаан хад зэрэг жимс элбэг ургадаг.
“Бид дэлхийн хөгжингүй улс орны хөгжлийг гүйцэж чадахгүй. Харин бидэнд нэгэн давуу тал бий. Тэр бол байгаль эх, дэлхийгээ шүтэж, түүнтэй хүйн холбоотой гэдгээ мэддэг сүүлчийн ард түмэн болж үлдсэн ч яах вэ. Эх дэлхийгээ хайрлаж явах нь тува хүний үндэсний соёл мөн гэж би дотроо боддог”
Бас нэг дурсамж санаанд орж байна. Бид хурга, ишиг хариулдаг байлаа. Саалийн цагийн үеэр хурга, ишгээ тусад нь ялгаж, доод хөндийн нуугдмал хэсэгт хариулна. Жижиг толгодын дунд хурга, ишиг ижил сүргээ харахгүй. Харин бид өндийхөд айлын бараа тэртээ харагддаг байлаа. Айлын хүмүүс хонь, ямаагаа сааж дуусгаад цагаан даавуу даллаж, дууссаны дохио өгнө. Бид хэд тэр дохиогоор хургатайгаа нийлээд уралдаж өгнө. Ишиг уул, хаданд хурдан, шаламгай боловч яг уралдахдаа хурганаас удаан байдаг юм билээ. Мөн бидний хариулж явдаг сүргэнд ишиг ч бас байдаг. Гэвч бид зөвхөн “хурга хариулна” гэж хэлдэг байсан. Яагаад “хурга, ишиг хариулна” гэж хэлдэггүй байсныг ойлгоогүй юм. Хамгийн хурдан хурга минийх гэж өмчлөөд хурдан хурга шалгаруулдаг байлаа. Энэ мэтчилэн хүүхэд насны дурсамж их дээ.
-Та балчир наснаасаа тува хөгжим, үлгэр домог, тоглоом наадгай зэргийг тоглож өссөн. Тэр дундаа үндэсний тоглоом наадгай талаар хуваалцаач?
-Намайг бага байхад нагац эмээ маань нутгийн “балдыргана” гэдэг ургамлаар цуур хөгжим хийж өгдөг байлаа. Би цуурыг их хичээж байж сурсан билээ. Тэр үед хүүхдүүд “балдыргана” урамлаар цуур хийж тоглодог байлаа. “Чинийх гоё дугарч байна уу? Минийх гоё дугарч байна” гэх мэтчилэн ярилцаж, хөгжмөө дуугаргаж цагийг сайхан өнгөрөөдөг байлаа.
Тэр үеийн манай нутагт тууль хайлдаг, хөөмийлдэг хүмүүс байсан. Эмээ, өвөөгийн яриагаар бол одоогийн “тоолчид” сайн биш ээ. Дээр үед туульчид хоёр, гурван шөнө тууль хайлдаг байсан гэдэг. Түүнийг тува хэлээр “Тоол ыдар” гэнэ. Бид тэр эртний домогт туульчид, хөөмийчид шиг болохын тулд хөөмийлж сурах сан гэж хичээдэг байлаа. Мөн гэрт зочид ирэхэд бид цуур тоглож, хөөмийлдэг байсан. Дүү маань харин бүжиглэж, манай айлыг хөгжөөдөг байж билээ. Эргээд бодоход тухайн үеийн тувачуудын ахуйн амьдрал өв уламжлалаа шингээсэн байжээ гэж боддог. Бид байгаль эхтэй их ойр өссөн. Энэ бидний хүмүүжлээс харагдаж байдаг юм.
Одоо би олон хоног тууль хайлдаг байсан баатарлаг өвөг дээдсээрээ бахархдаг. Мөн тэдний сайхан туулийг бичгээр үлдээж авах хэн нэгэн байгаагүйд харамсдаг. Эдгээр сайхан уламжлал, ёс заншлаа бид хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх ёстой.
Ганзориг ба өвөө эмээ , аав ээж, эгчийн хамт
***
-Та өмнө нь буурал эмээ, өвөө, аав, ээжээсээ сонсож байсан үлгэр домог, аман зохиол бий юу?
-Миний бага нас тэр чигтээ үлгэр дунд өнгөрсөн. Би өөрийгөө үлгэрийн нэгэн баатар гэж итгэж явсан. (инээв) Алтайн тувачуудын найр, наадмын эхэнд дуулдаг “Ээвийн гол” гэдэг дуу бий. Монгол хэлээр бол Ээвийн голыг “Эрчис мөрөн” гэдэг. Оросоор “Ыртыш мөрөн” гэнэ. Энэ дууг тувачууд хоёр нутаг тасрахдаа дуулж эхэлсэн ардын дуу юм. Найр, наадам эхлэхэд нутгийн буурал ахмадууд,
“Эргилип аккан ээви хем,
Эреждип өскен өөр жергем”
гэж дуулж эхэлдэг байлаа. Тухайн үед бид хүүхдүүд энэ дууг согтуу хүмүүсийн дуулдаг дуу гэж боддог байсан. Учир нь, найр, наадмын эхэнд, төгсгөлд үргэлж энэ дууг дуулна. Энэ дуу миний санаанд тод дурсамж болж үлдсэн. Хожим би их сургуулиа төгссөн хойно Олон нийтийн радио, телевизэд ажиллаж байхдаа “Ээвийн гол” дуу Алтайн тувачуудын амьдралын салшгүй хэсэг байсныг ойлгосон. Дууны үгэнд гол усаа магтан дуулсан, эвлэлдэн нэгдэж өссөн найз нөхдийн, ахан дүүсийн ахуйн амьдралыг харуулсан сайхан уран бүтээл гэдгийг ойлгож авсан.
Үлгэрийн хувьд бол аавын минь надад ярьж өгсөн нэгэн үлгэр бий. Тэр үлгэрийг “Зэсэн Хумаст” гэдэг.
Хэзээ ч юм бүү мэд, энэ л газар нутагт нэгэн анчин ах дүү нартайгаа айл хотол болж, элбэг дэлбэг аж төрөн амьдардаг байжээ. Нэгэн жил их ган болж, ан амьтан ховордож, ус мөрөн ширгэж эхэлжээ. Өвс ногоо ч ургасангүй. Нэгэн өдөр анчид хамгийн ахмад айлдаа цугларч, хол газар очиж ан гөрөө хийхээр ярилцаж, тохиролцоод хөдөлжээ. Айлд эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд, мөн өндөр настай нэгэн хүнээс өөр хүн үлдсэнгүй.
Анчид зорьсон газартаа ирж отоглож, орой нар жаргах цагаар “Энд модны нөмөрт цугларъя” гэж тохиролцоод тал тал тийшээ тарцгаажээ. Хамгийн чийрэг залуу анчин өдөржин явж, ганц гөрөөс агнаж аваад отогтоо ирлээ. Гэтэл бусад нөхөд нь ирсэнгүй. Гөрөөсний махаа чанаж, нөхдөө хүлээж суухдаа тэр хавиар хэн нэгэн эргэлдэж байгааг анзаарчээ. Нүүрээ бөс даавуугаар бүтээсэн нэгэн хүн ойртож ирээд түүдгийн дэргэд суулаа. Анчин эр үл мэдэгч зочноос амар мэндийг асуутал дуугарсангүй. Тиймээс гөрөөсний махаа хэрчиж, хутгаараа өгтөл зочин сав хийтэл махыг авчихжээ. Хүний гараас нохой шиг хоол авдаг ямар сонин хүн бэ гэж бодох зуур, дахиж хутгаараа мах хэрчих гэтэл хутганы ир нь эмтэрчихсэн байлаа. Үл таних зочин хүн биш, Зэсэн Хумаст гэдгийг анчин эр гадарлаж мэдээд унтахаар хэвтлээ гэж худлаа ярьж, нум сумаа авжээ. Нум, сумаа бэлдэж үл таних зочныг харватал сум хоёр хуваагдаж, нөгөөдөх нь шархдаад алга болжээ. Маргааш өглөө эрт сэртэл анхны цас орсон, газар дэлхий цагаан цасаар хучигдчихсан байлаа. Анчин эр “Зэсэн Хумаст” гэдэг араатан энэ нутагт бий. Тэр араатан ирсэн цагт ан гөрөө, амьтан ховордож, ган гачиг болдог” гэсэн нутгийн өвгөдийн домгийг санаж суулаа. Мөн хамт ирсэн нөхдийг нь Зэсэн Хумаст амийг нь бүрэлгэсэн байж болох тухай бодож суулаа. Тиймээс хойноос нь мөрдөж, хаашаа явсныг мэдэхээр явжээ. Шинэхэн орсон цасанд араатны мөр тод харагдаж байлаа. Явсаар нэг том агуйд оржээ. Анчин хойноос нь отоход тэнд идэж уух зүйл элбэг, хүн амьдардаг мэт агуй байжээ Хэсэг суутал нар жаргаж, харуй бүрий болж, олон цагаан хонь ирлээ. Хонины хойноос аварга том биетэй хүн ирээд, агуйг том чулуугаар хаагаад унтчихжээ. Унтаж байхыг ажиглахад духан дундаа ганц нүдтэй байлаа. Унтахынхаа өмнө “Унтлаа, унтлаа” гэж хэсэг шивнэснээ “Унтаагүй, унтаагүй байна” гээд хурхирч эхэлжээ. Анчин залуу энэ аварга биетнийг унтаж байхад модоор гадас хийж духан дундаа ганц нүдтэй аварга биетийн нүд рүү гадсаа бариад, хадан дээрээс үсрэн зоочихжээ. Аварга биетэн “Нүд минь, нүд минь, чамайг даа!” гэж орилж, агуйн үүдэнд очиж, том чулууг хөдөлгөөд хонин сүргээ нэг нэгээр сувуулж гаргаж эхэлжээ. Хонио нэг нэгээр тоолж гаргаж байна гэнэ. Анчин эр мэргэн ухаан сүвэгчлэн нэгэн том иргийг туламлаж, дотор нь орж нуугдаад агуйгаас гарчээ. Бүх хонио гаргаж дууссаны дараа аварга хүн агуйн амсрыг хаагаад “Чамайг заавал олно доо!” гэсээр үлджээ. Аварга биетний агуйгаас амьд мэнд гарсан анчин гэртээ яаран явав. Гэвч араатны мөр агуйгаас гарч, анчин эрийн нутгийн зүг зүглэснийг мэдлээ. Анчин хойноос нь хурдалсан ч “”Зэсэн Хошуут морьтой хүний нэг хоногт туулах замыг хагас өдөрт туулчихдаг гэсэн нутгийн яриаг санаж явлаа.
Нөгөө талд айлд үлдсэн үр хүүхдүүд ан гөрөөнд явсан хүмүүсээ хүлээж, сэтгэл зовниж хүлээж суулаа. Айлд үлдсэн буурал өвгөн залуус ан хийхээр явсан өдрөөс эхлэн ган төмөр сүхээ өдөр бүр хурцалж, адууны дэл, сүүлийг дээр тавиад үлээхэд хэрчигдэхээр тийм хурц болгож бэлджээ. Өвгөн нас дээр гарсан тул хөл хүнд бэрдээ ийн өгүүлжээ “Намайг залуу байхад энэ нутагт ган болж, өвс ногоо ургахаа больсон билээ. Ан амьтан ч ховордсон. Тэр жил манай нутагт “Зэсэн Хумаст” ирээд явсан гэж нутгийнхан хэлдэг байсан. Энэ жил мөн тэр “Зэсэн Хумаст” иржээ. Миний тооцоолсноор өнөө орой, эсвэл маргааш орой манай айлд ирнэ. Тэр үед ноход гацалж зугтвал энэ амьтан ирлээ гэж мэдээрэй. Хаалга тогшчих чимээнээр хүн орж ирэх шиг болбол сүхээрээ тэр хүний хүзүү орчимд цавчиж орхи. Тэгж байж та хэд амь үлдэнэ” гэж захиад өөд болжээ.
Өвгөн өөд болсны маргааш шөнө айлын хотод адуу янцгааж, ноход гацалж улин, хонь мал үргэх чимээ гарчээ. Гэрийн эзэн хөл хүнд боловч зориг гарган үүдэнд сүхээ бэлдэж сахиж суужээ. Гэнэт хаалга зөөлөн тогшихоор хаалга сэв хийн онгойх чимээтэй уралдаж сүхээ гялс цавчиж орхижээ. Ган сүх том хад чулууг цохисон мэт гян хийн дуугарч, ир нь хоёр хуваагджээ. Хаалганы цаанаас том биетэй хүн пүдхийн унах чимээ гарчээ. Айж эмээсэн бүсгүй хаалгыг дахин уяж, баглаад унтчихжээ. Маргааш өглөө сэрэхэд нөхөр нь ангаас ирсэн байлаа. Үүдэнд том биетэй, Зэсэн Хумастай хүн хэвтэж байна. Мөн хошуун нь бас зэс юм байна. Толгой хэсгээсээ цавчуулсан бололтой. “Би сая хол газар түүний цогцсыг хаяад ирлээ. Одоо энэ нутагт айх аюулгүй, бүгдээрээ сайхан амьдаръя” гэсээр үлгэр төгсдөг.
Аавын ярьж өгсөн энэ үлгэр санаанаас минь гардаггүй. Өөр хүнээс энэ үлгэрийг дараа нь дахиж сонссон ч аавын ярьж өгсөн шиг сонирхолтой байгаагүй. Харуй бүрий болсон гэрт анчин хүний тухай үлгэр явсаар байгаад араатантай тааралдаж, гэр бүлээ мэргэн буурлын заавраар ялж дийлдэг энэ үлгэр бага насны минь айдас, хүний төлөө санаа зовох ухамсрыг суулгаж өгсөн гэж боддог.
-Би өмнө нь “Бистин Тыва” гэдэг тува дуу сонсож байсан. Энэ дууны утгын талаар яриад өгөөч?
-“Бистин Тыва” гэдэг дуу нь тувачуудын ардын дуу биш, зохиолын дуу. Энэ дууны зохиогч нь Оросын Холбооны Улсын Тува улсын иргэн зохиолч хүн байдаг.
“Хөвен ышкаш хоюук,
Чымжак дүгтүк ден ден,
Хөлдер ышкаш чалгып,
Чалгып чыдар ден ден” гэж эхэлдэг дуу миний хамгийн дуртай дууны нэг. Энэ дуу жаргалтай тува түмний тухай дуулсан дуу. Гол санаа нь жороо хурдан морьтой, мал сүргээр баян, газар нутаг өргөн, үр хүүхдүүд нь өлсөж, цангахын зовлонгүй, өнөр өтгөн, элбэг дэлбэг амьдралтай тува нутгийн дуу юм. Мөн малчин түмнээ, үйлд уран эмэгтэйчүүдээ, эр зоригтой эрчүүдээ магтан дуулсан хэсэг ч бий.
-Тува үндэстний хурим, найр, баяр наадмын талаар дэлгэрэнгүй хуваалцаач. Бусад үндэстнээс соёл, уламжлал, зан заншил нь юугаараа онцлог вэ?
-Тува хурим, найр нүүдэлчдийн хурим, найрнаас онцлогтой, хэд хэдэн ялгаатай. Тувачуудад гурван төрлийн найр байдаг. Үүнийг “Үш дой” гэнэ.
Эхнийх нь хүн болж төрсний дараа сэвлэг үргээх буюу “Хылбык дой”.
Хоёрдугаарт, гэр бүл болсны найр буюу “Өглениир дой”. Энэ нь гэр бүл болж буй хоёр хүнд зориулсан хамгийн чухал ёслол бөгөөд тухайн нутгийн өвөрмөц заншлуудтай хослуулан хийдэг. Монголын хурим, найрнаас ялгаатай зүйл бол хүүхэд, залуучууд хурим, найрны үеэр тоглодог “Шавы” тоглоом юм.
Гуравдугаарт, “Челе дой” буюу зэлний найр гэж нэрлэдэг. Энэ нь зэлэнд сан тавихаас эхэлнэ. Мал сүргийн буян хишиг шингэсэн зэлээ тувачууд юу юунаас эрхэмлэн хүндэтгэж, найр хүртэл хийдэг. Тухайн жилдээ үхэр мал сувайрвал зэлээ тахиж, найр хийдэг уламжлалтай. Мөн зарим судлаачдын үзэснээр насны төгсгөл, бурханы оронд одохыг бас “Дой” гэнэ. Энэ нь шашны ёслолтой холбоотой, урт түүхтэй уламжлал юм. Орчин үеийн тувачууд нийгмийн хөгжлийг дагаж олон төрлийн найр, наадам зохион байгуулж байна. Гэсэн ч эртний тувачуудын гол найрууд хадгалагдан үлджээ.
Тувачуудын хурим, найр маш өвөрмөц бөгөөд бусад үндэстнүүдийн ёс заншилаас ялгаатай. Гэхдээ бэр гуйх ёс нийтлэг байдаг. “Шавы оюун” буюу Шавы тоглоом хамгийн онцлог зан үйл юм. Хуримын өдөр ахмад настнууд найрлаж, шөнө нь хүүхдүүд тоглож өнждөг. Ирсэн хүүхэд бүрийг алагчилж үзэхгүй, хоол ундаар дайлж, үүр цайлгадаг. Энэ үеэр тэд Шавы тоглоомоо тоглож, хоорондоо танилцдаг. Шавы тоглоомын үеэр залуу хосууд танилцаж, дахин хурим, найр хийвэл хамгийн буянтай үйл гэж үздэг. “Би тува хүн” дууны үгэнд ч ийм утга бий.
“Чайнын дүнгү оюунда,
Чаяанын сымырашкан Тыва мен” гэж. Энэ нь “Зуны шөнийн тоглоомонд заяа тавилангаа холбосон тува хүн би” гэж монгол хэл рүү орчуулж болох байх.
Миний санаж байгаагаар тоглоомонд хамгийн бага нас 12 настай хүүхдүүд оролцдог. Насны дээд хязгаар 30 орчим хүртэл тоглож болно. Түүнээс дээш настай ах нар тоглоомыг эхлүүлж өгдөг. Тоглоомын дүрэм, журмыг сайн танилцуулна. Дараа нь бөгж нууж, бөгж олсон тал тоглоомоо эхэлж, бөгж олоогүй талыг жижиг суран бүсээр бугуйд нь ороолгон тоглоно. Заримдаа өөрийн сонирхож буй эрэгтэй, эсвэл эмэгтэйг сонгож, сураар бугуйд нь ороолгож болно. Бөгж олоод сур авсан тал тасралтгүй дуулж, эсрэг талын бүх хүмүүсийг сураар бугуйд нь ороолгож дууссанаар тоглоом өндөрлөнө. Заримдаа ороолгож буй сураа нөгөө талдаа алдах тохиолдол гардаг. Үүнийг зөвхөн нэлээд гавшгай, хурдан хөдөлгөөнтэй хүүхдүүд хийж чадна. Бараг л сураа алдахгүй. Бөгж нуухдаа,
“Алдын Хөөрей, мөнгүн хөөрей,
Дывар сен бе, дыпас сен бе?” гэж дуулна.
Тоглоомын гол бэлгэдэл бол шинээр өрх өргөж, толгой холбосон хосуудын гэрт үр хүүхдүүд тоглож, торниж өсөхийг бэлгэдсэн байх гэж би боддог. Мөн тухайн үеийн залууст уулзах кофе шоп, хамт кино үзэх кино театр байгаагүй. Шөнийн тоглоом нь залууст болзох боломж олгодог байжээ гэж би дүгнэдэг.
-Цаг үе өөрчлөгдөж байна. Та тува түмний ирээдүй, хойч үеийн талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
-Саяхан Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын 100 жилийн ой долоодугаар сарын 19, 25-ны өдрүүдэд тохиосон юм. Тэр үеэр ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Тува Улсын Соёлын төвийн захирал Игорь Көшкендэй гэдэг хүн урилгаар манай суманд ирсэн. Бид хоёр эртний танилууд л даа. Энэ хүн Грэммийн шагналтай. Кино урлагт Оскар өгдөг бол дууны салбарт дэлхийн хамгийн том шагнал бол Грэммийн шагнал юм. Манай тувачуудаас “Дэрсү Узала” киногоор Оскарын шагнал хүртсэн Максим Мунзук гэдэг хүн бас бий. Кино болон дууны урлагийн томоохон шагналыг цөөхөн хэдэн тува хүн авсан байна. Энэ бол маш том амжилт. Игорь Көшкендэй бид хоёр аз жаргалын тухай ярилцсан. Би аз жаргал бол амар сайхан амьдралд байдаг болов уу гэж боддог байсан. Аз жаргал нийгмийн тухай ойлголтоос эхтэй. Жишээ нь, барууны хөгжингүй улс орнууд, Солонгосын амар жимэр амьдралын тухай ярьсан юм. Цалин мөнгө хүрэлцээтэй, боловсрол чанартай, хүртээмжтэй гэх мэт олон давуу талыг ярилцлаа.
Гэтэл Игорь хэлсэн “Үгүй, аз жаргал өөр юм. Аз жаргал гэдэг бол чи төрсөн нутагтаа ирээд, ах дүүтэйгээ уулзаж байна. Найз нөхөд чинь чамтай уулзахаар ирж байна. Аав, ээж, ах дүүс чинь бүгд энд байна. Тэр уулсыг хар даа, чиний уулс. Энэ голыг хар даа, чиний гол. Чи бид хоёр уулзаж, аз жаргалын тухай ярьж байна. Энэ л аз жаргал. Чи аз жаргалыг тэртээ Америк, Япон, Солонгосоос хайж байгаа бол тэр эндүүрэл. Хүн төрсөн нутаг орондоо, ахан дүүсийнхээ жаргал зовлонг хуваалцаж аз жаргалтай амьдардаг” гэж билээ.
Би Игорийн энэ санааг дэмжсэн. Би аз жаргалын тухай арай өөрөөр төсөөлдөг байж болох ч энэ үнэн юм даа гэж дүгнэсэн. Үнэхээр аз жаргал одоо цагт байдаг. Тиймээс бидний ирээдүй болсон залуучууд төрсөн нутагтаа ажил хөдөлмөр хийж, улс эх орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулаасай гэж хүсдэг. Гадаадын улс оронд очиж суралцаж болно. Хот газар очиж суралцаж болно. Гэхдээ цаашид амьдрах газар бол төрсөн нутаг шүү гэдгийг дүү нартаа захиж хэлмээр байна. Та хэдийн аз жаргал энэ нутагт байна. Энэ нутагтаа та нар аз жаргалаар дүүрэн явна гэдэгт би итгэдэг.
-Таны бодлоор Цэнгэлийн тувачууд өв соёлоо хэрхэн нандигнан авч яваасай гэж хүсэж байна?
-Дээр хэлсэнчлэн нутаг орондоо эзэн болвол өв соёл тэр шүү дээ.
-Танай үеийнхний туулсан амьдралын сургамж, үнэт зүйлсийг өнөөгийн залуус хэрхэн авч явах хэрэгтэй гэж боддог вэ?
-Бид Монгол орны өөрчлөлт, шинэчлэлийн үеийн залуус. Хүний эрхийн тухай ойлголт өндөр. Учир нь, биднийг бага байхад эрх чөлөө, үндэсний онцлогийн тухай нийгэмд их ярьдаг байсан. Тиймээс бид энэ талаар мэдээлэл ихтэй болов уу? Сайн суралцах хэрэгтэй. Үндэсний хэл болон монгол хэлийг заавал сайн сур. Англи хэл сур гэж хэлэхгүй. Яагаад гэвэл үндэсний хэл болон монгол хэлийг сайн сурчихвал гурав дахь хэл аяндаа болно. Хүсэл байвал хоёр хэлтэй хүн арван ч хэл сурах боломжтой шүү дээ.
-Та бидэнд яг одоо юуг захиж хэлмээр байна вэ?
-Аав, ээжийнхээ үгэнд сайн ор. Хичээл, номоо сайн хийгээрэй гэж хэлмээр байна.
-Ярилцлагын төгсгөлд нэмж хэлэхийг хүссэн үгээ бидэнтэй хуваалцаарай.
-Намайг бага байхад зуны даалгаварт хоёр зурам алж ирэх даалгавар өгдөг байлаа. Арсийг нь хатаагаад ир гэнэ. Охидууд бол эрвээхий хатаагаад номын завсар хийж ирдэг байв. Одоо бодохоор арай дэндүү даалгавар шиг санагддаг. Хүүхдүүд ямар ч амьтны үр төлийг алах ёсгүй. Эрвээхийг хүртэл хайрлаж, өнгө бүрийн цэцгийг зулгааж болохгүй. Аав, ээжийн хүмүүжилд “Цэцэг зулгаавал бороо орно, амьтны амь тасалж болохгүй” гэдэг байсан ч зуны даалгавар ийм байжээ. Зун ийм даалгавар авдаг хамгийн сүүлийн үеийн сурагчид бид байх. Одоо үеийн залуус байгаль, дэлхийгээ хайрлаж, шүтэж, дээдэлж яваарай гэж хэлье. Тува хүн нутгийнхаа ширхэг чулууг хайрлаж, гамнаж явдаг билээ. Бид дэлхийн хөгжингүй улс орны хөгжлийг гүйцэж чадахгүй. Харин бидэнд нэгэн давуу тал бий. Тэр бол байгаль эх, дэлхийгээ шүтэж, түүнтэй хүйн холбоотой гэдгээ мэддэг сүүлчийн ард түмэн болж үлдэх. Эх дэлхийгээ хайрлаж явах нь тува хүний үндэсний соёл мөн гэж би дотроо боддог. Тиймээс тувачууд залбирахдаа “Дээр адам, Чер ием” гэж залбирдаг. Энэ нь “Эцэг тэнгэр, эх газар минь” гэсэн үг. Ак, көк тувачуудыг Алдай азырасын гэж хүсэн ерөөе дөө!
