“Он цагийн эргэлтэд дурсамжууд л бидний алхах жимийг заадаг мэт..”
Арван нэгдүгээр ангидаа уран зохиолын хичээл дээр аян замын тэмдэглэл хэрхэн бичих талаар хичээл үзлээ. Аялагчид хол замыг туулахдаа өөр өөрсдийн үзэж харсан зүйлсээ бичвэр болгон буулгадаг талаар уншив. Эл хичээл тун сонирхолтой санагдлаа. Учир юу гэвэл бид амьдрал хэмээх тасралтгүй эргэх тойрогт өдөр бүр алхсаар … Үлдэх нь гагцхүү дурдатгал. Чингээд бодохоор аян замын тэмдэглэлээ сийрүүлсэн хүмүүс өөрийн амьдралын багахан ч гэсэн хором мөчийг бичвэрт мөнхлөн үлдээсэн нь сэтгэл хөдөлгөм явдал билээ. Харин би аян замд гарсан аяллаа бус хүмүүний дотоод жимээр аялснаа нийтлэл болгон мөнхөллөө.
Зуны амралтаараа хөдөө өвөлжөө рүүгээ ажин түжин зүглээд буцаж явлаа. Замын хажуугийн модон самбар дээрх “ Khuvsgul horse farm ’’ гэсэн бичгийг хараад сонирхол төрөн тийн эргэлээ. Буйдхан морь уналгын газарт хоорондоо ойр байрлах гурван цагаан гэр, морины зүчээ дээрх хүрэн, зээрд морьд хээр талын салхинд юутай ч зүйрлэмгүй амар амгаланг цогцлооно. Дотогш ороход хоёр залуу хос сууж байв. Тэдэнд үйлчилж буй залуухан эмэгтэй нүдээрээ инээн, ирсэн зочдодоо аядуу найрсгаар тайлбарлаж харагдана. Морь унахад хэрэгтэй хувцас, хэрэглэл өмсөхөд туслахаас эхлээд бүгдийг тайлбарлах аж. Анх ирж буй би ч гэрэвшилгүй шууд очиж танилцаад яриа эхлүүлэв. Бидний яриа үргэлжилсээр дараа дахин уулзахаар болов. Дараагийн удаа морь уналгын газар луу дугуйтай явлаа. Арван долоон настай миний хувьд жинхэнэ аялал шиг л санагдсан. Ийнхүү бидний бичгийн зам мөр нийлэн өдгөө та уншиж буй нь энэ .
-Сайхан зусаж байна уу ? Танай нутгаар зуншлага арвин уу?
-Өө ер нь их сайхан болж байгаа шүү. Эхлээд бол бороо ус муу байж байгаад зургаан сарын сүүлээр бороо хур тэгшрээд гоё болж байна.
-Манай уншигчдад өөрийнхөө талаар танилцуулна уу?
-Намайг Батсуурийн Дүүриймаа гэдэг. Гэрийнхэн бол Бамбууш гэж дууддаг. Багадаа үнэхээр бумбагар хүүхэд байсан болохоор тэр л дээ . Би Бүрэнтогтох сумын Хөх цав гэдэг газар өссөн. Өвөлдөө хичээлдээ хүрээд ирчихдэг, зундаа эндээ зусдаг байлаа. Оюутан болох гэж бөөн юм болсон шүү. Би анх Солонгос явж гоо сайхны мэс засалчаар сурах гэж байсан ч зарим нэг шалтгааны улмаас яваагүй. Тэр жилээ завсар жил болголоо. Тэгээд хот орж ажил хийгээд бага насыхаа үнэ цэнийг илүү мэдэрсэн. Тийнхүү багадаа бодож байсан малын бүтээгдэхүүнийг үнэ цэнтэй байлгах санаан дээрээ тогтсон. Тиймээс "Хөдөө аж ахуй" их сургуульд мах сүүний инженерийн хөтөлбөрт элсэж орлоо. Тэгтэл долоо хоногийн дараа Хятад руу хос хөтөлбөр зарлагддаг юм. Зөвхөн хүнсний инженер мэргэжлээр шүү дээ. Ер нь явж явж бүх юм утга учиртай байдаг. Энэ мэргэжлээр сурсандаа харамсаагүй ээ, бүр баяртай байдаг. Харин одоо бол гэр бүлээрээ морь уналгын газар ажиллуулж байна.
-Бага насны үеийнхээ үнэ цэнийг илүү мэдэрч эхэлсэн гэж та дээр хэллээ. Тэр үеийнхээ дурдатгалаас хуваалцаж болох уу?
-Бүрэнтогтох сумын нутаг Хөх цав гэдэг газар үеэлүүдтэйгээ тоглож өссөн. Тэнд ойрхон зайтай дээд, дунд, доод гэсэн гурван нуур байдаг байлаа. Бүдэг бадаг л санагдаж байна. Багадаа ч их гоё байж ээ. Дунд ангид ордог жилээ "Хүйс толгой" гэдэг газар луу нүүлээ. Хотгойдын Шадар ван Чингүнжав хүйс толгойд байлдаж, энэ ууланд нуугдаж байсан гэж аав ээж минь ярьдаг юм. Яг хүйс шиг дотроо нэлээн хонхор. Үүний дараа "Хүрдэлгэ" нэртэй битүү модтой нутагт очсон. Энэ газар манай хөгшин ээж багадаа нутаглаж явсан юм гэнэ лээ. Эмээ багадаа аравтын савтай усаа зөөж яваад өвсөнд ороолцолдож унадаг тийм сайхан нутаг байсан юм гэнэ лээ. Харин өссөн хүмүүжлийн тухайд ээж маань монгол ардын үлгэр, бас өөрийнхөө уншиж байгаа номоосоо эш татаж их ярьж өгдөг байсан. Ээж "Сорхугтани хатан" номыг их шимтэж уншдаг. Тэгээд үнэхээр ухаантай хүн юм аа гээд мөрүүдийг нь уншиж өгнө. Бага байсан учраас сайн санахгүй байгаа ч тод үлдсэн нь "Яг цаг үеэ олоод зөв гэсэн цагтаа хөдөлбөл хамгийн том юмыг ч эргүүлж чаддаг" . Үүний сацуу эмээ маань домог эсвэл өөрт тохиолдсон явдлаа түүхтэй их холбож их ярина. Тэдгээр нь их сонирхол татаж өссөн учраас арван жилдээ түүхэнд их дуртай хүүхэд байсан. Тийм учраас түүх соёлынхоо үнэ цэнийг мэдэж, үүнийхээ төлөө ажиллах шалтгаан гарсан байх.
***
Бидний ой дурдатгалд хуруу зузаан тоосонд хучигдсан дурсамж хэр их буй бол?
Хэдий хэр утга учир, үнэ цэн оршин байгааг мэдэхгүй ч нэхэн харах учиртай. Одоо жир санагдаж болох ч он цагийн эргэлтэд чухамдаа тэр л дурсамжууд бидний алхах жимийг заадаг мэт. Бага балчир ахуйн дурсамж болох сонсож өссөн үлгэр домог зүгээр нэг зүйл биш. Харин итгэл үнэмшил, хүсэл зорилго, аливааг зүйлд хандах хандлага зэрэгт нөлөөлдөг гэдгийг ухаарсан юм.
Энэхүү түүхийн нэгээхэн гэрч болсон зүрх сэтгэлд авуурьд оршин буй нэгэн аялгуу болой.
https://youtu.be/ycXU6uYNC5s?si=4nsaV_nJfTAtgerH
***
-Адуу уналгын газраа яагаад нээхээр болсон бэ ? Юунаас урам зориг авдаг талаар хуваалцаж болох уу?
-Манай аав ээж малчин улс. Анх ямаа түлхүү өсгөдөг байлаа. Мөн арваад жил үхрийн ферм ажиллуулсан. Мэдээж хүүхэд нь учраас хамт гар бие оролцоод явдаг байсан. Гэхдээ аав маань уяач хүн учир морио л гэнэ. Удам дамжсан уяач хүмүүс болохоор буцаад морь луугаа орсон л доо. Монгол хүмүүс соёлоо бага багаар гээж байгаа. Ялангуяа жаахан хүүхдүүд сайн мэдэхгүй. Аав, ээж нь л ингэдэг, тэгдэг гэж хэлж өгөхгүй бол бараг мэдэхгүй. Харин манай дээр хүрээд ирвэл “Энэ нь эмээлийн олом шүү, энэ нь оломцог, тэр нь хойд бүүрэг шүү " гээд хэлэхэд дараа нь тэр хүүхэд "Эгч ээ, энэ бүүрэг тийм ээ" гэж хэлдэг нь үнэхээр хөөрхөн. Өө ашгүй, энэ хүүхэд нэг ч гэсэн юм мэдээд авчихлаа гэж бодох сайхан. Ажиллаж байхдаа анзаарсан зүйл маань хүүхэд рүү илүү чиглэх ёстойг ойлгосон. Хамгийн гол нь хүүхэд өөрөө соёлын өв тээгч болоод явчихдаг. Тэгээд л хүүхдүүдэд зориулаад хөтөлбөр гаргаад эхэлсэн дээ.
-Адуу уналгын газраа гэр бүлээрээ ажиллуулдаг гэсэн. Үүнийхээ талаар? Ажлын хуваарилалтыг хэрхэн хийдэг вэ?
-Тийм ээ. Аав маань гол тулгуур ноён нуруу. Тиймдээ ч аливаа шийдвэр, өөрчлөлт хийхэд санаа зовох зүйл үгүй сайхан байдаг. Илүү тодорхой гэвэл гэрээ хийж барих, саравчаа барих, адуу маландаа анхаарч тордох гэх зэргээр арыг бат даадаг. Ээж бол гал тогоо хариуцахын сацуу бидний сэтгэл зүйчээр ажиллана. Ээжийн хоол ер нь хүн болгонд таалагддаг. Манай гэрийн бүх гишүүн ээжтэй аливаа зүйлээ ярилцдаг. Ээж бидэнд хэрэгтэй зөвлөгөө өгч, цааш алхах хүч болдог. Манай охин дүү энэхүү ажилдаа зориулаад баристагаар сураад ирсэн. Дотоод ажил, кофе гаргах зэргийг хариуцаад явж байгаа. Харин манай эрэгтэй дүү адуучинтайгаа хамтраад адуу малаа арчилж тордон, ирсэн хүмүүстээ хөтөч хийдэг. Миний хувьд шинэ санаа нэмж, ажлуудаа зохион байгуулж, ерөнхийдөө менежерийн үүрэгтэй. (Инээв) Том эгч маань эдийн засагч учраас тэр талаас бас зөвлөөд явдаг. Манайх олуулаа учраас хүний нөөц талаасаа асуудалгүй дээ. Гэр бүлээрээ ажиллахад санаа нэг бүх зүйл дээр сэтгэлээсээ ханддаг, хэцүү үе гарлаа гэхэд нэг нэгэндээ найдаж болох нь сайхан.
-Анх морь унаж сурсан түүхээсээ хуваалцаж болох уу?
-Намайг дөрвөн настай байхад аав маань хурдан удмын морь зүсэлж өгч байв.
Хавар оторт аавтай хамт явж байх үедээ тэр морио унаж сурсан. Уяаны морь учраас их давхидаг шүү дээ. Тэгтэл хүүхэд унаж байгаа гэдгийг мэдэж байгаа юм шиг маш зөөлөн шогшоод явж билээ. Унаж яваа эзнээ сайн мэддэг морь өөрөө их ухаантай амьтан л даа. Морь унаж сурснаасаа хойш амьтдыг их хайрлаж энэрдэг болсон.
-Морины арчилгаа , уналгын бэлтгэл гэж байдаг уу ?
-Зуны цагт бол морьд бэлчээрээрээ байна. Өдөр нь унуулаад оройн цагаар адуунд нь тавиад бэлчээрлүүлдэг. Уналгын үед морины олом нь чангараад цавь, суга элэгдэх зэрэгт бага сага эмчилгээ, эм түрхэх үе бий. Өвөлдөө бол маш сайн тэжээл өгөх дээр анхаардаг. Хамгийн гол нь мориндоо хүндэтгэлтэй хандах нь чухал. Манай эрэгтэй дүүгийн сургасан морьд үнэхээр эрх, зөөлөн. Ер амьтанд эзэн нь их нөлөөлдөг.
-Хүүхдүүдэд зориулсан хөтөлбөрийн талаар мэдээлэл өгч болох уу? Ер нь ямар ямар хөтөлбөр хийж байгаа вэ?
-"Адуутай зуслан" гээд тав хоногийн турш манайд байрлан монгол уламжлалаа мэдэх хөтөлбөр юм. Малчин ахуйтай танилцуулан монгол гэрийн зохион байгуулалт, малын нэршил, тараг, өрөм хийхэд өөрсдөө оролцох, морь унах чадварт суралцах зэрэг зүйлс багтсан. Хүмүүс сайн мэдээгүй учраас хоёр хүүхэдтэй эхэлж байгаа. Оролцож байгаа хоёр хүүхэд маань хаа хол Солонгост амьдардаг. Эмээ дээрээ хотод ирээд байх нь таарсан юм билээ. Манай зарыг хараад итгээд ирсэн хоёр хүүхдэдээ үнэхээр их баярлаж байгаа. Үүнээс гадна өдрийн морин аяллууд ч бас зохион байгуулдаг .
-Танай морь уналга дээр очиж үзэхэд уух зүйлс нь цагаан идээтэй байсан. Аарцтай смүүтиний санааг гэхэд хэрхэн олсон бэ ?
-Хоолонд дуртай. Тийм болохоор янз бүрийн юмыг хольдог. Манай найзууд хүртэл "Чи хэтэрхий их юм туршиж байна даа, ходоодоо өвтгөв" гэдэг. Гэсэн ч хүнсний инженерээр сурах үед бүр л их хольж хутгадаг байсан шүү дээ. Анх айрагтай коктейлийн санааг нэг танил бартендер санал болгосон. Орон нутагтаа байдаг уламжлалт бүтээгдэхүүнээ суурь болгон уух зүйлс гаргавал онцлогтой гэж. Морь уналгын газар мэдээж айраг байгаа. Тийм учраас айрагтай коктейлийг өөрийн нэрийн бүтээгдэхүүн болгож гаргасан. Цагаан идээг оролцуулна гэж бодож байгаад аарц зөөлөн бутраад их гоё мэдрэмж өгөх байх гээд хийж үзсэн. Амжилттай болсон аарцтай смүүти маань тэгж бүтсэн. Эдгээр санаагаа бодит ажил болгоход зөвлөгөө, туршлагаа харамгүй хуваалцсан хүмүүс бий. Ер нь юм эхэлсэн чинь надад туслах хүмүүс олон гарч ирсэн. Би үнэхээр их баяртай байгаа.
-Танай гэрт ороход их сайхан тохижилттой байсан. Үүнийхээ талаар ?
-Манайх эхэндээ жижигхээн байшинтай кофе шоп нээх санаа байсан ч аав маань өөрөө гэр барьдаг учраас сайхан том гэр барихаар болов. Энэхүү монгол гэрээ өв уламжлалаа орчин үетэйгээ хоршуулан тохижуулахыг хичээсэн. Хоймортой эмээл тавиад, урд нь хултай айраг байршуулсан. Залуучуудад зориулаад зураг авах хэсэг болох тольтой. Монгол үндэсний хувцас болон кобой гутал, малгай зэргийг өмсөж зургаа даруулах боломжтой. Мөн гэрт шар өнгийн гэрэл тавьж өгсөн нь илүү дулаахан мэдрэмж өгдөг болсон. Жижигхэн салфетканы хайрцгийг ч хөөрхөн морины зурагтай болгоход хүртэл монгол хэв маяг тодроод ирнэ. Жижиг зүйлс дээр ч ач холбогдол хандуулж буй нь өв соёлоо таниулахад тусалдаг.
***
Гэр бүлийн үнэт зүйлээ өөрсдийн ажил хэрэг болгон амьдарч буй нэгэн монгол гэр бүл. Соёлын дархлаа гэдгийг онол номоор л төсөөлж байсан би бодит амьдрал дээр соёлын дархлаа гэдгийг илүү ойроос мэдэрч таних шиг болсон шүү. Өв уламжлал түүхээ мэддэг хүн хийж буй зүйлээрээ түүхийг өгүүлэх шиг санагдана.
***
-Таны амьдралын хэв маяг ямархуу байдаг бол тухайд?
-Яг тогтсон хэв маяг байхгүй ээ. Гэртээ ирээд үхэр малаа саана, харин чөлөөт цагаараа их ном уншдаг байсан. Тухайлбал, Оюунгэрэл гуайн " Лобби" номд их дуртай . Мөн зохиолчийн хувь хүн нь гайхалтай санагддаг. Ер нь бодох нь ээ НҮҮДЭЛЧ хэв маягтай юм шиг байна.
-Та Монгол хүн гэдгээрээ хэзээ хамгийн их бахархаж, мэдэрч байсан бэ ?
-Тэгэлгүй яах вэ . Монгол хүн гэдгээрээ бахархдаг. Мөнх тэнгэрийн орон гээд л ярьдаг шүү дээ . Урд ( Хятадад) сурч байх хугацаандаа их санаж, үгүйлж байлаа. Наад зах нь гэхэд л агаар нь УУЖИМ . Соёл өөр байсан болоод ч тэр үү , өмнө анзаарч мэдрээгүй зүйлсээ илүүтэй мэдэрч хайрласан. Угаасаа өөрт хамгийн дулаан мэдрэмжүүд нь яг хөдөө нутагт минь үлдсэн болохоор тэр үеэ л их дурсдаг юм билээ.
-Дараа жил ирэх аялагчдадаа хандаж юу хэлмээр байна ?
-Нээгдээд удаагүй байхад манайд итгэж ирсэн бүх хүмүүстээ маш их баярлалаа . Дараа жил ирэх хүмүүстэй хандаж хэлэхэд илүү сайн монгол ахуйгаа таниулсан хөтөлбөр, үйл ажиллагаа хийх болно оо. Ирсэн хүмүүстэй гүү саах , монгол хоол хийх, тараг бүрэх, ааруул хийх зэргийг өөрсдөөр нь хийлгүүлж үзэх хөтөлбөр мөн төлөвлөж байна. Гэр бүлийн үнэт зүйлээ өөрсдийн ажил хэрэг болгон амьдарч буй нэгэн монгол гэр бүл. Соёлын дархлаа гэдгийг онол номоор л төсөөлж байсан би бодит амьдрал дээр соёлын дархлаа гэдгийг илүү ойроос мэдэрч таних шиг болсон шүү. Өв уламжлал түүхээ мэддэг хүн хийж буй зүйлээрээ түүхийг өгүүлэх шиг санагдана.
***
