“ Ерөөл гэх зүйл бичиг үсэг үүсээгүй үед гарч ирсэн. Юмсыг олон талаас нь ажиж маш хурдтай харж сэтгэн аливаа үйл явдалд сайн сайхан үгсийг уран яруугаар хэлэх нь гол онцлог нь.”
Бага насны минь дурсамж надад бүдэг бадаг, зарим газраа бэх нь арилчихсан хуучин товхимол дэвтэр шиг санагддаг. Гэсэн хэдий ч зарим зураглал хэзээ ч мартагдахгүй.
Нялх цэцэгсийн үнэрт хамар цоргино, Галбын говийн халуун нар хацрыг минь илбэсэн зуны эхэн сар. Өмнөговь аймгийн захад орших Далангийн голд нүүдлийн шувууд айлчлан ирсэн мэдээг ааваасаа сонссон гэгээн өглөө… Салхи зүсэн нисэлдэх шувуудыг дүү бид хоёр нүдээр үзэх хүслээр жигүүрлэгдээд тийш явах гэхэд ээж усруу битгий ороорой. Голын шавар шороонд гацаж гүнзгий усанд хөл алдан живэх аюултай шүү хэмээн анхааруулахад дөнгөж таван настай дүү маань инээд алдаад “Хэрвээ би гол руу орвол живэх юм уу? Би чинь далайчин болно. Далайчин хүн усанд живэхгүй ээ ээжээ!” гэж хэлээд намайг дагуулан Далан руу дэгдэв. Тэнд очиход гангар, гунгар хос хоёр хун голын нөгөө захад алжаалаа тайлж буй нь нүдэнд илхэн харагдлаа. Гэнэт дүүгийн минь нүд гялалзан ”Хунгийн ариун, цагаан далавчинд хүрнэ дээ!” хэмээгээд шуудхан гол руу үсрээд орчхов... Нүдний минь өмнө нялх дүү минь живж, усны гүн рүү татагдан орлоо. Эл үйл явдал үүлгүй тэнгэрт од харваж үзэгдэхээс ч хурдан болж өнгөрч байв.. Аз болоход аав биднийг холоос хараад гүйж ирэн, уснаас гаргаж чадсан билээ. Тэгэхэд аав айж сандраад чичгэнэсэн хуруугаараа дүүгийн хацар даган урсах нулимсыг арчингаа “Уул ус газар шороог басаж болдоггүй юм хүү минь, Үгийн хүч гэдэг айхтар эд шүү. “Сайн үг шагайнаас муу үг махнаас” гэх ардын зүйр үг бий гэж хэлсэн юм. Ийнхүү дурсамжаа сөхөн хүүрнэх зуур нэгэн асуулт оюун ухаанд минь тодров. Ингэхэд яаж эртний нүүдэлчин монголчууд амнаас гарах үг хэлний мөн чанар ухагдахууныг таньж, амьдралын философи болгон хувиргаж, улмаар ерөөл, магтаал хэмээх уран яруу соёлын өвийг бүтээсэн юм бол? Хариултыг олохын тулд 14 наснаасаа хойш бүтэн 52 жилийн турш ерөөл, магтаалын алтан хэлхээг таслалгүй залгаж ирсэн С. Мөнхжаргал гуайтай уулзахаар түүнийг зорьсон билээ.
-Сайн байна уу? ярилцлага авах саналыг минь уриалагхан хүлээн авсан танд баярлалаа
-Сайн сайн байна уу? Ярилцлага өгөхөд татгалзах зүйлгүй ээ.
-Та уншигчдад өөрийгөө танилцуулна уу. Та хаана төрж, өссөн бэ?
-Би дэлхийн хамгийн баян нутагт төрж өссөн. Тэмээний тоогоороо улсдаа тэргүүлдэг, нүүрс зэс алтны том ордуудтай, Монгол Улсын төсвийг нуруундаа үүрч яваа аймаг болох Өмнөговь аймгийн Номгон суманд төрсөн. Намайг Сугирын Мөнхжаргал гэдэг.
-Таны бага нас хэрхэн өнгөрсөн бэ ?
-Би айлын өргөж авсан хүүхэд байсан. Дээр үед хоёр тал руугаа татагддаг цав цагаан хөшигтэй хоёр зуугийн цагаан орон дээр л хүн болж байлаа. Дөнгөж хэлд ороод шулганаж эхлээд л хөшигнийхөө ард урд орж “Цэнхэрлэн харагдах уулс” “Гарын арван хуруу” зэрэг томчуудын дууг аялаад гэрт ирсэн хүмүүст тоглолт толилуулаад сууж байдаг сэргэлэн хүү байв. Цаг хугацаа урсан өнгөрч сургуульд орсон цагаасаа урлагийн үзлэгийг алгасалгүй оролцож шүлэг уран уншлагын төрлүүдээр голчлон авьяасаа үзүүлдэг байсан. Анх 14 настайдаа нутгийн айлын унага уяхыг үзээд гэнэтхэн ерөөл хэлэх мэдрэмж дотроос хүчтэй гарсан. Тэр үеэс л ерөөл магтаалын амтанд гүн орж тасралтгүй судлан суралцан явсаар ерөөлч болж “Улсын цоллооч” гэх тэмдгээр шагнуулсан.***
-Монголчуудын соёлд ерөөл ямар үүрэгтэй вэ?
-Манай ардын соёлд ерөөл нь сэтгэлгээ,ёс заншил уламжлал, оюуны өвийн чухал хэсэг болон оршсоор ирсэн. Ерөөлийн гол утга учир нь сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж, ухааруулж, урам өгөх явдал. Үгсийн шидээр хүний сэтгэлийг засах, зөв зам руу чиглүүлэх, гэрэл гэгээтэй ирээдүйг бэлгэдэх учир жанцантай.
Ерөөл хэлэхийн хажуугаар хадгийг хамтад нь барих ёс бий. Монголчууд эртнээс хадгийг өлзий буян хураах, эд баялаг арвижуулахын бэлгэ тэмдэг гэж үздэг байсан. Иймд ерөөл унших үед хадаг барих нь гүн хүндэтгэл, сайн сайхныг даатгаж буй хэрэг.
-Та анх 14 настайдаа түмний өмнө ерөөл хэлж байжээ. Энэ үед сандрах, ичих зэрэг мэдрэмж төрж байв уу?
-Нутгийн гүүний үрсэн дээр анх ерөөл уншчихаад хадланд яваад ирэхэд арван дөрвөн айл ерөөл хэлүүлэхээр урилга явуулсан байсан. Хүн л юм хойно сандрах, айх ичих мэдрэмж байлгүй л яахав. Гэхдээ тэглээ гээд монгол соёлоо орхиж гээгээгүй ээ. Ёс уламжлалаа энхрийлэн нандигнасаар 50 гаруй жилийг ардаа үдсэн байна.
-Өмнөговийн ерөөлчид бусад нутгийн ерөөлчдөөс юугаараа онцлогтой вэ?
-Манай нутгийнхан алиа, марзан, хошин ард түмэн. Дээр үед магтаал уншдаг байсан хүмүүс дандаа говьд төрдөг байж Бие биетэйгээ ярихдаа ч цэцэн үгсээр цэц булаалцаж толгой сүүл холбон хэлэлцэх нь элбэг. Байгалаа дагаад хүмүүсийн ухааны цар хүрээ нь холч юмсыг олон талаас нь харж хурдтай сэтгэдэг сэтгэлгээ нь хурц байдаг нь илт ажиглагддаг.
-Ерөөлийн гол онцлог нь тухайн цаг үедээ шууд хэлэх. Тэгвэл хэрхэн ийн хурдтай сэтгэж, яруу үг хэлдэг вэ?
-Энэ бол төрмөл авьяас болон хичээл зүтгэлийн нийлбэр. Ерөөл гэх зүйл бичиг үсэг үүсээгүй үед гарч ирсэн. Юмсыг олон талаас нь ажиж маш хурдтай харж сэтгэн аливаа үйл явдалд сайн сайхан үгсийг уран яруугаар хэлэх нь гол онцлог нь. Ерөөлч хүн ерөөлээ хэлж байхдаа дараагийн найман мөрөө бодоод олчихсон байдаг. Ерөөл хэлэх хамгийн чухал гурван чадвар бол,
-Амьдрал дээр ерөөлийн үг “биеллээ олсон” тохиолдол танд тохиож байв уу?
-Ерөөл гэдэг зүгээр нэг сайхан үг хэлэх биш, сэтгэлийн гүнээс ундран гардаг, хүний төөрөг тавиланд нөлөө үзүүлдэг увдистай хүч. Тэр тусмаа ерөөлч хүний амнаас гарсан ерөөл ихэнхдээ ортой, суурьтай, гүн утгатай байдаг. Үгний ард ухаан, итгэл, цэвэр хүсэл оршиж байдаг болохоор тэр. Намайг хүндэлж явдаг дүү нар маань “Мөнхжаргал ахын хэлсэн ерөөл биеллээ оллоо” гэх нь олонтоо. Тэдний сайн сайхан яваа, хүсэл зорилгодоо хүрч байгаа мэдээг сонсох бүрдээ би өөрөө ч ерөөлийн хүч гэж ямар аугаа зүйл болохыг улам их ойлгож, мэдэрдэг.
Сайн сайхныг хүсэж хэлэхэд тэр нь орчлонгийн долгионд шингэж, эргээд тухайн хүний амьдралд аз завшаан авчирдаг. Иймдээ ч “Сайн үг шидтэй, сайхан ерөөл биеллээ олдог” гэж өвөг дээдэс маань хэлж үлдээсэн биз ээ.
Тиймээс аль болох сайныг ерөөж, өөдрөгийг хүсэн ярьж, өөртөө болон бусдад эерэг үг хэлж байх нь зөвхөн тухайн хүнд биш, давхар нийгэмд ч тустай.
***
-Ерөөл магтаал нь Монголын аман зохиолын төрөлд багтдаг. Энэхүү соёлын үнэт өвөө хэрхэн хамгаалж, түгээн дэлгэрүүлэх вэ?
-Би хүүхэд ахуй наснаасаа эхлэн ерөөл, магтаалын амтанд гүн орж, уран яруу соёлоор амьсгалан өссөн. Урт хугацааны амьдралын туршлагаасаа харахад түүх, уламжлал, өв соёлоо үеэс үед залгамжлан үлдээхийн тулд хүүхэд залуучууддаа монгол ахуй, ёс заншил, арга ухаанаа багаас нь таниулан ойлгуулах шаардлагатай. Зөвхөн хэлж ярихаас гадна, биеэрээ үлгэрлэж, сэтгэлээрээ дамжуулан уламжлалаа тээн явах нь Монгол Улсын иргэн бүрийн үүрэг гэж би боддог. Энэ үүргээ ухамсарлан, нутагтаа цэцэн мэргэн, хурц ухаантай ирээдүй хойчийг төлөвшүүлэх зорилгоор ерөөлч, магтаалчдыг бэлтгэх сургалтыг эхлүүлж, удирдан, зааж сурган ажиллаж байна.
-Өдөр тутмын амьдралдаа баримталдаг хамгийн энгийн атлаа чухал дадал зуршил тань юу вэ?
-Өглөөг уур уцааргүй, хэрүүл маргаангүй үгийн сайхнаар эхлүүлэхийг зорьдог. Мөн ач гучдаа захиж явдаг нэг захиас бол өглөө орноосоо босонгуутаа ор дэрээ хураах. Цэвэрхэн, цэгцтэй, ёс суртахуунтай нэгэн болж торнино.
-Хүн бүр өөрийн гэсэн онцлог, авьяас чадвар өвөртлөн хорвоод мэндэлдэг юм шиг надад санагддаг. Гэвч үүнийгээ хөгжүүлж, өөрсдийн хүрэхийг хүссэн амжилтад ойртохын тулд зөв цагт нь олж нээх, тууштай хөгжүүлэх үйл явцууд шаардлагатай. Харин яг яаж авъяасаа илрүүлж, хөгжүүлэх вэ?
-Хувь хүн бүр өөр өөрийн гэсэн бусдаас ялгарах гоц гойд онцлогийг өвөртлөн хорвоод хөл тавьдаг. Энэ төрөлхийн авьяасаа олж нээж, хөгжүүлэх нь тухайн хүний болон аав ээжийн оролцооноос ихээхэн шалтгаалдаг. Авьяас чадвар нь ихэвчлэн хүүхдийн бага наснаас илэрч харагддаг. Жишээлбэл, гурваас таван насны хооронд хүүхэд цаас харандаа барин юм зурж суух дуртай, эсвэл дуу аялах, бүжиглэх, тоглоомоо өөрөө бүтээх зэргээр өөрийн сонирхол,чадамжаа илэрхийлдэг. Ийм үед нь хүүхдийнхээ илэрч буй сонирхол, авьяасыг өхөөрдөөд өнгөрөх бус, анзаарч дэмжих нь маш чухал.
-Монгол хэлний ямар үг танд гойд гүн утгатай онцгой санагддаг вэ?
-Монгол хэл бол тал нутаг шигээ өргөн уудам, утга төгөлдөр, яруу сайхан хэл. Манай хэл нэг ухагдахууныг олон янзын үгээр илэрхийлж чаддаг нь үнэхээр гайхамшигтай. Англи хэлэнд “eat” гэдэг үг байдаг. Харин монгол хэлэнд тэр утгыг илэрхийлэх олон үг бий зооглох, хэрэх, хүлхэх, хооллох, гүзээлэх, чихэх гэх мэт. Эдгээр үг бүр нь өөр өөрийн гэсэн утга, өнгө аяс, хэрэглээтэй. Зарим нь албан ёсны, зарим нь энгийн, зарим нь бүр шог маягийн ч байж болно.
Ийм олон янз үгээр нэг л зүйлийг илэрхийлж чаддаг хэл ховор. Энэ бол манай хэл баялаг болохын тод жишээ юм. Хэл баян байгаа нь тухайн ард түмний сэтгэлгээ, соёл, мэдрэмж арвин байна гэсэн үг. Тиймээс бид эх хэлээрээ бахархаж, зөв сайхан ярьж, бичих хэрэгтэй.
-Хангай болон говийн аймгууд өөрсдийн гэсэн дахин давтагдашгүй онцлогтой. Таны хувьд энэ онцлог нь юу вэ?
-Байгаль орчны тал дээр говь нутаг бага зэрэг хуурайших талтай халуун. Хүн ардын хувьд говьд өссөн хүмүүс маш цайлган, хүнд итгэмтгий, хүндлэмтгий байдаг. Хангайн бүсийн тухайд гэвэл сэрүүн чийглэг уур амьсгалтай. Хүмүүс нь ажигч гярхай хүнийг сайн таньж байж нөхөрлөдөг, нэг нөхөрлөсөн хүнээ хаядаггүй, мартдаггүй. Ийм чанарууд аль аль талдаа давамгайлсан.
***
-Бидний ярилцлагыг уншсан уншигчийн сэтгэлд хамгийн түрүүнд ямар бодол төрж, юуг өөртөө суулгаж үлдээсэй гэж та хүсэж байна вэ?
-Миний түүхийг сонссон хүн бүр өв, соёл, уламжлал гэдэг зүйл зөвхөн музейд хадгалагддаг өнгөрсөн цагийн юм биш харин монгол хүн бүрийн нэг хэсэг болсон үнэт зүйл шүү гэдгийг л чин сэтгэлээсээ ойлгож аваасай гэж хүсэж байна. Цөөн хүн амтай манай улсын бусад үндэстэндээ уусаж нэгдэхээс сэргийлж тэднээс ялгарч үлдэх арга бол ёс заншлаа дээдэлж өдөр тутмын амьдралдаа авч явах түүхээ мартахгүй байх явдал. Уншигч бүр “би ирээдүй хойчдоо юу өвлүүлж үлдээж чадах вэ?” гэсэн нэг ч гэсэн асуултыг тунгаан амнаас гарах үг бүрээ цэгнэж, бие биедээ сайхан үгсийг харамгүй хэлж ерөөвөл бидний ярилцлагын зорилго биеллээ олно шүү дээ.
Ингэж хэлээд Мөнхжаргал гуй цайвар шаргал царайндаа халуун дулаан инээмсэглэлийг тодруулсан юм. Түүний түүхийг сонсон суухад цаг хугацаагаар аялж байгаа юм шиг илбийн мэдрэмжид автан, хүүхэд насныхаа дурсамжийг надтай хуваалцах үедээ буцаад тэр үедээ оччихсон мэт өөрчлөгдөн гэгэлзэн гэрэлтэхийг нь харан суусаар хэдийнээ дөрвөн цаг өнгөрчээ.
Хүн өөрийн зүрхний гүнд тээж, сэтгэлийн гэрэл болгодог бахархлынхаа тухай ярихдаа хорвоогийн хамгийн жаргалтай бодгал болон хувирдаг. Түүний хувьд тэр бахархал нь Монголын язгуур соёл, өв уламжлал байв.
