“Боловсрол эзэмшиж байх хоорондоо хүмүүжиж, төлөвшиж бие хүн болж байдаг.”
Зуны намуухан орой гол, рашаан урсах говийн буйдхан суманд хүний бараа ховор, эл хуль. Гэвч хэдхэн хоногийн дараа намрын шаргал навчис, жингэнэх хонхны дуутай зэрэгцэн айлчлах цаг иржээ. Намуухан өглөөний шаргал наран цонхоор шагайж, өргөө танхимуудын ширээ, сандлууд шинэхэн эзнээ хүлээх мэт нам гүмхэн.
Тэр анги танхимын дунд нэгэн хүн явж байна. Түүнийг Самданцэрэнгийн Энхээ гэнэ. Ажлынхаа анхны өдрөөс өнөөг хүртэл хийж бүтээсэн нь сургуулийн хашааны модноос эхлүүлэн, босгоор нь алхан ороход л мэдрэгдэнэ. Хичээлийн танхимаас сургуулийн захирлын өрөөнд хүртэл дэвшин ажилласан тэрхүү хугацааны түүх болон хөдөө орон нутгийн боловсролын тогтолцооны тухай ярилцахаар түүнийг зорин ирсэн нь энэ.
Та сайхан зусаж байна уу? Та уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
Сайхан, сайхан зусаж байна уу? Намайг Самданцэрэнгийн Энхээ гэдэг. Би Өвөрхангай аймгийн алдарт Арвагар хээрийн сүйжин дээр орших Баянгол сумын унаган иргэн. Энэ нутагтаа төрөн өсөж, ажиллаж амьдран нэгэн насаа өнгөрүүллээ. 1976 онд сумынхаа найман жилийн сургуулийг төгсөөд, Улаанбаатар хотод Багшийн их сургуулийг бага ангийн багш мэргэжлээр сурч дүүргэсэн.
Анхны ажлынхаа талаар дурсвал?
Анх хуучнаар Баянгол сумын төв байсан Өндөр-өнц багийн бага сургуулийн хичээлийн эрхлэгчээр ажлын гараагаа эхлүүлж байлаа. Дөнгөж төгсөж ирээд хичээлийн эрхлэгч болох амаргүй ч бусдад юм зааж, сургах, хүний төлөө хөдөлмөрлөх хүсэлдээ хөтлөгдөн сэтгэл дүүрэн ажлаа хийсээр өдгөө боловсролын салбарт 37 жил ажиллажээ.
Багшийн ажилд татсан, хүч өгдөг зүйл юу байсан бэ?
Хүн хүнийхээ ажил, амьдралд л маш их дэм болдог. Багшийн ажилд хамгийн их дурлуулж, хүчийг сэлбэдэг хүмүүс бол сурагч, шавь нар маань. Миний гар дээрээс ургасан шавь нар минь одоо урлаг, соёл, спорт, боловсрол, төрийн байгууллагуудад нэр төртэй, амжилттай ажиллаж байна. Тэднээсээ маш их урам зориг авдаг. Түүнчлэн зөвхөн ерөнхий боловсролын сургуулиа дүүргээд явсан хүүхдүүдээсээ гадна гэрийн багш хийх, таарсан газраа буюу жишээ нь, эмнэлэг дээр тариа хийлгэж суухад ээж, аавыгаа дагаад ирсэн жаалуудыг дуудаад дэргэдээ суулган хийж буй хичээлийг нь заах төдийд маш сайхан мэдрэмж төрдөг дөө.
Анх ер нь яагаад багш болохоор шийдэв? Тухайн үед боловсрол, мэдлэгийг хэр чухалчилж авч үздэг байсан бэ?
Багадаа багш хичээлээ заагаад гараад явсны дараа шохойг нь аваад самбар дээр ангийнхандаа хичээл заадаг хүүхэд байлаа. Наймдугаар ангиа төгсөж байхад ямар мэргэжил эзэмших үү, хаашаа явах уу гэхэд нь би Улаанбаатарт багшийн сургууль байдаг гэдгийг мэдэхгүй, Архангайн багшийн сургуульд явна аа гэж хэлсэн. Гэтэл Архангайн сургуулийн хуваарь ирээгүй. Тэгээд манай ангийн багш Нямдорж гээд математикийн багш хүн байлаа. Багш маань чамд их ирээдүй байна. Тооны хичээлдээ сайн юм чинь арван жилийн сургуульд яв гэлээ. Тэгэхэд нь би “Үгүй ээ, би заавал багш болно” гээд Улаанбаатар луу сургуульд элсэхээр анги дотроо шалгалт өгч, байр эзлүүлэхэд эхнээсээ тавд ороод багшийн коллеж аваад явсан юм. Тэгээд 1976 онд багшийн сургуульд элсээд, 1980 онд төгссөн.
Өнөөдрийн боловсролын тогтолцоо, нийгмийн байдал таны үеийнхээс хэр өөрчлөгдсөн байна вэ?
Тэр үед их дээд сургууль, коллеж цөөн байлаа. Улс орны боловсон хүчний бодлого маш зөв явж байсан. Хүүхдүүдийг төгсөөд ирэхэд бага ангийн багшийн хэрэгцээ хэд байх уу, математикийн багшийг хэрэгцээ хэр байх уу гээд мэргэжил бүрийн хэрэгцээ хэд байхыг тооцоолоод, суудлын хуваарийг хийдэг. Яг л яаж сайн багш, инженерийг бэлтгэх үү гэдэг хандлагатай байлаа. Би гэхэд төгсөх жилийнхээ 45 хоногийн дадлагыг чанартай хийж гүйцэтгэхийн тулд бүтэн нойртой хоносон шөнө цөөн явлаа шүү дээ. Дадлагын тэр хугацаанд чи дөрвөн жил сурсан онолын мэдлэгээ яг сургууль дээр очоод яаж заах юм, мэдлэг боловсролоо яаж өгөх юм, тэр анги дүүрэн хүүхдүүдтэй яаж ажиллах вэ гээд төгс зааж сургадаг байсан. Гэхдээ зөвхөн багшийн мэргэжил биш, бүх мэргэжлийн хувьд.
Мөн 1980, 1990-ээд оны үед хүн болгон ажилтай байлаа. Төгсөөд ирвэл шууд л ажлын байртай. Багшийн сургууль төгсөж байгаа хүүхдүүдээ Өвөрхангай аймгаас ЗИЛ-130 машинаар, нэг боловсролын байгууллагын арга зүйчтэй яваад, ачаад ирдэг байв шүү. Аймагтаа очоод 14 хоног нийгэмд тустай хөдөлмөр хийлгэж байгаад томилолтоо аваад явдаг. Сургуулиа төгсөөд ажилгүй явна гэж байхгүй.
Бас тухайн боловсролын байгууллагууд, сайн боловсрон хүчин бэлдэхийн тулд стипенд гээд цалинтай. Дундаж сураад нэг семестрээ дуусгавал 180 төгрөг, мэрийгээд сайн сурвал 200 төгрөг, онц сурвал 240 төгрөг авдаг. Улс орон бодлогоо зөв зохицуулаад, эдийн засгийн тооцоололтой, гэр бүлээсээ хол сурч байгаа хүүхдүүдийнхээ үйлдвэрчний татвар, Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн татварыг төлдөг. Хөдөө, орон нутгаас ирсэн оюутаныг дотуур байранд оруулдаг байлаа. Бүх орчныг бүрдүүлж, сурах бололцоог бүрэн хангаад, улсын хайранд сургаж, эх орныхоо төлөө итгэлтэй, зүтгэлтэй боловсон хүчин бэлддэг байсан шүү дээ. Ингээд 1990 оноос хойш өөрчлөгдсөөр их дээд сургууль, коллеж борооны дараах мөөг шиг л олоноороо гарч ирсэн дээ. Одоо бол нэгт: Боловсон хүчний бодлого алдагдсан. Хоёрт: Сэтгэлзүйн боловсрол гэдэг зүйл байхгүй болсон. Монголын сурган хүмүүжүүлэх ухааны үндэс нь “Хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа”, “Эрдэмтэй хүн даруу, их мөрөн дөлгөөн” гээд хэдхэн үгэнд маш том философийг багтаасан байдаг. Одоо гэхдээ бүх зүйлийг нийгэм рүү чихээд байвал хэцүү, нийгэм хөгжиж буй хэсэгтээ сайн хөгжиж байгаа.
Саяхнаас их сургууль, коллежид явснаас цаг алдалгүй бизнес эхлүүлсэн нь дээр гэсэн хандлага гарч байна шүү дээ. Эндээс таны бодлоор боловсрол гэдэг зөвхөн мэдлэг олгох төдий зүйл үү, эсвэл хүнийг төлөвшүүлэх арга хэрэгсэл үү?
Боловсрол бол зайлшгүй чухал. Үүний нэг жишээ нь “Мянга сонсохоор, нэг үз”. Тэр дээд сургуульд ороод хичээж, мэрийлгүй өдөр хоногийг дэмий өнгөрүүлж байхаар бизнес хийсэн нь дээр гэж ярих бий, гэхдээ тэр бизнест чинь математик, монгол хэл, гадаад хэл бүгд хэрэг болдог. Тийм учраас тэгж туйлширч болохгүй, суурь боловсролоо заавал эзэмших ёстой. Боловсрол эзэмшиж байх хоорондоо хүмүүжиж, төлөвшиж бие |хувь| хүн болж байдаг. Мөн аав ээжээсээ, ах эгч, бусад хүмүүс, орчноосоо хүмүүжлийг олж авч байх үедээ хүн мөн боловсорч байдаг. Хүмүүжил, боловсрол хоёр гэдэг өөр зүйл биш.
Бизнес эхлүүлэх тал дээр бол үнэхээр эцэг эхийнхээ мөнгийг үрж, сургалтын төлбөр, унааны зардал, хэрэглээний зардал гээд тэр хичээл, сургуульдаа явсан зүйлгүй урсгаж байхаар арван жилээ төгсөөд малаа маллах уу, ажил хийх үү гэдэг нь тэр хүний сонголт. Ер нь ямар ч юм хоёр талтай, тэр ч байтугай таван талтай. Тэр тал бүрээс нь харж шийдэх нь зүйтэй.
Танд өөр аймаг, хот руу шилжин ажиллах боломж байв уу? Яагаад нутагтаа үлдсэн бэ?
Удирдлагын академид сурч байхад Боловсролын яаманд ажилладаг найз маань энд сургуулийн захирлын орон тоо гарах гэж байх шиг байна. Та нутгаасаа шилжээд хотод ирэх зорилготой бол ажлын байр бэлэн байгаа, тань шиг бүх шатны сургуулийг дүүргэсэн хүн бол ажиллахад нээлттэй шүү гээд санал тавьж байлаа. Гэхдээ нутаг усны дуудлагатай хүн гэж байдаг юм билээ. Би тийм төрлийн хүн. Тэгээд л нутгаасаа явъя гэж боддоггүй дээ.
Тэргүүлэх албан тушаалыг удаан хашсан хүний зүгээс харвал манлайлах, тэргүүлэх чадвар хүнд ямар ач тустай вэ?
Миний бодлоор тэргүүлэх гэдэг нь ямар ч ажил хийсэн тэргүүлж, сайн байдаг хүнийг, манлайлах гэдэг өөрийн ёс суртахуун, зан харилцаа, хийж байгаа үйл, үйлдэл, чадвараараа бусдыгаа дагуулаад, үлгэрлээд явахыг хэлнэ гэж боддог. Хариуцсан ажил, байгууллагаа зөв чиглүүлээд, дагуулахад бусад нь зөвшөөрнө. Нэг ийм үг байдаг даа. “Авъяасын 1 хувь нь төрмөл, 99 хувь нь зүтгэл” гэж. Үүнээс харахад хүн мэдлэг, чадвар, санаачлага, зүтгэлтэй байхад ямар ч ажлыг хийж бүтээдэг. Бүтээж чадаж байна гэдэг нь манлайлан, тэргүүлж байна гэсэн үг.
Сайн боловсрол эзэмшсэн хүн бүр сайн хүн болдоггүй ээ гэж ярьцгаадаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?
Жишээ нь, сургуульдаа бүх хичээлдээ онц сурдаг, манлайлдаг хүүхэд их сургууль явдаггүй, явсан ч төгсөж чаддаггүй тохиолдлууд байдаг. Нэг талаас хүний хувь тавилан. Нөгөө талаас эзэмшсэн мэргэжлээ бодит амьдрал дээр хэрэгжүүлж чаддаггүй хүмүүс байдаг. Хүмүүс ярьдаг л даа. Энэ одоо зөндөө олон сургууль төгссөн байж ид шидийг нь гаргахгүй юм аа гэж. Тэгэхээр хувь хүнээс шалтгаалж байгаа байх. Тэр хүн тэгье гэж бодохгүй байна уу, боломж олдохгүй байна уу, чадвар нь хүрэхгүй байгаад уу гэх мэт олон талын зүйл нөлөөлдөг.
Уншигчид маань, таны түүхээс өөр юуг мэдвэл зохих вэ? Мэргэжлийн ажлаас өөр дурлаж хийдэг зүйлсийнхээ талаар хуваалцана уу.
Хүний бодол гэдэг хязгааргүй. Надад бол түмэн зүйлс бодогддог. Оюутан байхдаа би их аривч хямагч хүн байлаа. Хорийн ороолт нэгийг аваад түүнийгээ хөвөөд, ороолт, малгай, бээлийгээ, нэг майктай нэхээд өмсчихдөг. Хүүхдүүддээ бол 1990 оноос өмнө тэмээ, хонины ноосоор бүх хувцасыг нь өөрөө хийгээд өгчихдөг байсан. Ийм учраас оёж, нэхдэг. Бас бичих, унших дуртай. Болох, болохгүй шүлэг бичнэ.
Төрөл бүрийн мод тарьдаг. Одоо хашаандаа 24 төрлийн модтой. Үүнээс 13 нь жимсний мод, бусад нь гоёлын мод байна.
Сумынхаа эмэгтэйчүүдийн зөвлөл, залуучуудын холбоо, ахмадын хороо зэрэг ТББ-д 20 настайгаасаа ажилласан. Одоо ахмадын хорооны даргын албыг долоо дахь жилдээ хашиж байна. Ахмадуудаа бүх талаар нь хөгжүүлэх, ая тухтай орчныг бүрдүүлэх зэрэг олон талт ажлыг хийдэг. Ер нь ямар ч хүнтэй инээж, хөхрөж, наргиантай байх дуртай. Орсон байгууллага, таарсан хүнээ ярьсан зүйлээрээ инээлгэж, хөгжөөчхөөд гардаг. Хааяа багш ирж инээлгэлгүй долоо хоночихлоо гэдэг. Нэг талаараа намайг маш хүндэлж, урам өгч байгаа хэрэг юм даа.
Гайхалтай түүхээсээ хуваалцсан танд баярлалаа.
